मराठी अलंकार शब्दालंकार व अर्थालंकार

भाषेला ज्याच्या-ज्याच्यामुळे शोभा येते त्या गुणधर्मांना ‘भाषेचे  अलंकार’ असे म्हणतात.

कधी दोन वस्तूंतील साम्य दाखवून, तर कधी विरोध दाखवून, कधी नाद निर्माण करणारे शब्द वापरून, तर कधी एखादी कल्पना वाजवीपेक्षा  अधिक फुगवून सांगून आपण आपली भाषा अधिक सुंदर किंवा परिणामकारक करण्याचा प्रयत्न करतो.

भाषेचे सौंदर्य ज्यामुळे खुलते, ज्यामुळे भाषेची शोभा वाढते, तिचे सौंदर्य वाढते आणि भाषेतून व्यक्त होणारा आशयार्थ अधिक प्रभावी होतो अशा चित्तवेधक शब्दरचनेला ‘अलंकार’ असे म्हणतात. 

अलंकार उदाहरण -

माणसांच्या आयुष्यात सुखापेक्षा दुःखच अधिक असते ही साधी कल्पना कवीने चमत्कारीक पध्दतीने अलंकाराच्या मदतीने  मांडली आहे.

एक धागा सुखाचा, शंभर धागे दुःखाचे |

जरतारी हे वस्त्र माणसा तुझिया आयुष्याचे ||

वरील ओळी आपण पाहिल्या वरील ओळीत कवीने माणसाच्या  आयूष्याला वस्त्र कल्पिल्यामुळे एक साधी कल्पना सुध्दा किती मोहक व अर्थपूर्ण झाली आहे.

अलंकार म्हणजे कोणतेही गद्य वा काव्य श्रवणीय वा रसपूर्ण करण्यासाठी वापरला जाणारा (काव्यात्मक) साचा होय. मराठीत असलेले बहुतेक अलंकार हे संस्कृत भाषेमधून आलेले आहेत. त्यांची जी नावे संस्कृतमध्ये आहेत, तीच मराठीतही आहेत.

अलंकारांचे मुख्य दोन प्रकार आहेत: १) शब्दालंकार आणि २) अर्थालंकार. यमक, अनुप्रास हे शब्दालंकार आहेत. हे अलंकार शब्दांच्या बनावटीवर अवलंबून असतात. यात शब्दाच्या अर्थाचा विचार नसतो. उपमा, उत्प्रेक्षा आदी अर्थालंकार आहेत.

१) उपमा:- दोन वस्तूंतील साम्य एका विशिष्ट रीतीने वर्णन
केलेले असते तेथे उपमा अलंकार होतो.” दोन वस्तूंतील साम्य दाखवण्यासाठी सम,समान,परी,परीस सारख्या शब्दांचा वापरा केल्यास उपमा अलंकार होतो.

२) उत्प्रेक्षा:- उपमेय हे जणू उपमान आहे असे वर्णन असते तेथे उत्प्रेक्षा अलंकार होतो. (जणू,गमे,वाटे,भासे,की)

३) अपन्हुती:- (अपन्हुती म्हणजे लपविणे/ झाकणे)“उपमेयाचा निषेध करून ते उपमानच आहे असे जेव्हा सांगितले जाते तेव्हा ‘अपन्हुती‘ हा अलंकार
होतो.” 

४) रूपक:-   उपमेय आणि उपमान यांत एकरूपता आहे असे वर्णन असते तेथे रूपक अलंकार होतो.

५) अतिशयोक्ती:- अलंकारात प्रत्यक्षात असणारी कल्पना ही फारच फुगवून सांगितलेली असते तेव्हा अतिशयोक्ती अलंकार होतो. 

६) दृष्टान्त:- एखादा विषय पटवून सांगताना दाखला देणे.

उदा:
लहानपण दे गा देवा,
मुंगी साखरेचा रवा
ऐरावत रत्न थोर,
त्यासी अंकुशाचा मार

७) अनुप्रास:- एखाद्या वाक्यात किंवा कवितेच्या चरणात एकाच अक्षराची पुनरावृत्ती होऊन त्यातील नादामुळे जेव्हा त्याला सौंदर्य प्राप्त होते, तेव्हा अनुप्रास
अलंकार होतो.
उदा:
गडद निळे गडद निळे

जलद भरुनि आले 

शितलतनु चपलचरण

अनिलगण निघाले

८) चेतनगुणोक्ती:-  “जेव्हा एखादी अचेतन (निर्जीव) वस्तू सचेतन
(सजीव) आहे असे मानून ती सजीव प्राण्याप्रमाणे, माणसाप्रमाणे वागते असे वर्णन केलेले असते तेव्हा ‘चेतनगुणोक्ती‘ हा अलंकार होतो.”

 ९) श्लेष:- एकच शब्द वाक्यात दोन अर्थांनी वापरल्याने जेव्हा
शब्दचमत्कृती साधते तेव्हा श्लेष अलंकार होतो.

Feq-

मराठी अलंकार किती आहेत?

अलंकारांचे मुख्य दोन प्रकार आहेत: १) शब्दालंकार आणि २) अर्थालंकार. यमक, अनुप्रास हे शब्दालंकार आहेत.

उपमेय आणि उपमान म्हणजे काय?

ज्या गोष्टीचे वर्णन कवी करत असतो, तिला अलंकारात 'उपमेय' असे म्हणतात. 'मुख कमलासारखे सुंदर आहे' या वाक्यामध्ये मुखाचे वर्णन कवी करत आहे, म्हणून 'मुख' हे 'उपमेय' आहे. उपमेयाचे साम्य ज्या दुसऱ्या गोष्टीशी कवी दाखवतात, तिला 'उपमान' असे म्हणतात. वरील वाक्यात मुखाचे साम्य कमलाशी दाखवले आहे, म्हणून 'कमल' हे तेथे 'उपमान' आहे.

उपमा व उत्प्रेक्षा अलंकार म्हणजे काय उदाहरणासह स्पष्ट करा?

उपमेय हे जणू उपमान आहे असे वर्णन असते तेथे उत्प्रेक्षा अलंकार होतो. उत्प्रेक्षा अलंकारासाठी जणू, गमे, वाटे, भासे, की असलाच एखादा शब्द वापरून दोन वस्तूंमधील सारखेपणा दाखविण्याचा प्रयत्‍न असतो. उदा० ती गुलाबी उषा म्हणजे परमेश्वराचे प्रेमच जणू.

यमक अलंकार म्हणजे काय ?

खालील चाचणी सोडवा सर्व प्रश्न सोडवल्यानंतर Submit बटणवर क्लिक करून आपले गुण पहा.